عهدنامه ترکمنچای
در ۲۱ فوریه ۱۸۲۸ (میلادی) بین روسیه و ایران امضا شد. از سوی فتحعلی شاه قاجار، میرزاعبدالحسنخان و عاصفالدوله و از سوی روسیه تزاری ایوان پاسکویج حضور داشتند. طی این قرارداد قلمروهای باقی مانده ایران از معاهده «…………………………….» ملزم به پرداخت ۱۰ کرور طلا به روسیه شد. بر طبق این قرارداد روسیه قول داد از پادشاهی ولیعهد وقت عباسمیرزا حمایت کند.
پس از پیمان نامه گلستان کهیکی از عهدنامههای دولت ایران با دول بیگانه بود، دوره دوم جنگهای ایران و روسیه آغاز شد. در این میان جنگ گنجه مهمتر از همه مینمود عباس میرزا فرمانده سپاه ایران با حرکت به سوی گنجه در «…………………………….» خواست که جلوی پاسکوویچ را بگیرد اما در آنجا نیز شکست خورد و سرانجام مجبور شد که شرایط صلح را بپذیرد. در این میان پاسکوویچ که خود را مغرور از فتح جنگ میدید برای سپاه ایران ضرب الاجلی تعیین کرد و گفت چنانچه تا پنج روز تکلیف صلح مشخص نشود عازم تهران خواهد شد. در این میان شاه سرانجام تن به امضای عهدنامه
۱٫ واگذاری خانات ایروان و نخجوان به دولت روسیه و تخلیه تالش و مغان از سپاه ایران.
۲٫ پرداخت ده کرور تومان (پنج میلیون تومان) به طور اقساط از طرف ایران به روسیه به عنوان غرامت جنگی
۳٫ اجازه عبور و مرور آزاد به کشتیهای تجاری روسی در در یای مازندران
۴٫ رضایت به انعقاد یک عهدنامه تجاری بین ایران و روسیه و حق اعزام کنسول و نمایندگان تجاری به هر منطقه از مناطق ایران که روسها لازم بدانند.
۵٫ حمایت از ولیعهدی عباس میرزا و کوشش در به سلطنت رساندن وی پس از مرگ شاه
۶٫ استرداد اسرای طرفین
۷٫ اعطای حق قضاوت کنسولی به روسیه
علاوه بر امضای معاهده تحمیلی ترکمانچای زیر فشار روسها یک عهد«…………………………….» رسید که تمام بازار ایران را بدون هیچ مانعی در اختیار روسها قرار میداد.
نمایندگان ایران و روسیه عهدنامه ترکمانچای را منعقد کردند. این عهدنامه درزمان فتحعلی شاه قاجار با میانجیگری دولت انگلستان منعقد شد و به موجب آن ولایات ایروان و نخجوان به روسیه واگذارشد و حق کشتیرانی در دریای خزر مجدداً به «…………………………….» قوه قضائیه ایران برخوردار شدند.
معاهده گلستان در سال) ۱۸۱۳ (میلادی بین ایران و روسیه امضا شد.
هم زمان با فعالیتهای گاردان انگلیسی برای تقویت قوای نظامی ایران، به دنبال قتل تسی تسیانف، (Tsitsianof) فرماندهی سپاه روسیه به عهده گوداوویچ (Goudawitch) افتاد.
گوداوویچ در سال ۱۲۲۳ ه. ق به صورت ناغافل به ایروان حمله برد؛ اما شکت خورد و برگشت. عباس میرزا برای تنبیه سپاه روسیه از تبریز به نخجوان رهسپار شد و طی چند نبرد در اطراف شهر ایروان و دریاچه گوگچه سپاهیان روس را مغلوب کرد.
در سال ۱۲۲۵ ه. ق. حسین خان قاجار حاکم ایروان علیه روسها شورش کرد«…………………………….» به ایران است.
در این زمان روسها خواستار صلح با ایران شدند با این شرط که سرزمینهای متصرفه در تصرف آنها باقی بماند و نیز ایران به آنها اجازه عبور از داخل کشور برای حمله به عثمانی را بدهد. دولت قاجاری ایران این تقاضا را نپذیرفت.
پس از ورود سرگور اوزلی به علت رابطه دوستی که میان انگلیس و روسیه ایجاد شده بود در پی آن شد که بین ایران و روسیه، صلح برقرار کند و خواستار آن بود که افسران انگلیسی که در سپاه ایران بودند از جنگ با روسیه دست بردارند.
جنگ به اصرار عباس میرزا ادامهیافت و سپاه ایران در محل اصلاندوز کنار رود ارس مقیم شدند. در این هنگام روسها غافلگیرانه به اردوی ایران حمله کردند. اگرچه سپاه ایران مقاومت زیادی نشان دادند اما به علت اختلافاتی که بین سپاه ایران پیش آمد، نیروهای ایرانی مجبور به عقب نشینی به سمت تبریز شدند.
یکی از عللی که موجب شکست قوای ایران شد این است که همواره دولت قاجار بهیک دولت بیگانه اعتماد و دل میبست و انتظار داشت آن دولت از سرزمین ایران حفاظت و مراقت بکند. گاهی به فرانسه اعتماد میکردند گاهی به انگلیس و زمانی هم به روسیه. «…………………………….» را بگیرند.
بهمین دلیل با نیرنگهای گوناگون ضمن تهایج ایلات ایرانی آنها را به شورش واداشتند، از سوی دیگر اصرار داشتند که ایران و روس قرارداد صلح با روسیه را امضا کند.
فرمانده سپاه روسیه پس از فتح اصلاندوز، آذربایجان را از هر دو طرف مورد تهدید قرار داد. در این زمان ترکمانان خراسان نیز سر به شورش گذاشتند. در این میان شاه ایران که درصدد آماده کردن سپاهی برای سرکوب نیروهای روسیه بود به علت اوضاع«…………………………….» ورود سرگور اوزلی و رابطه دوستی که با روسها بوجود آورده بود و قراری که با روسها بسته بود سربازان خود را از جبههها فراخواند و ضعف قوای نظامی ایران، شورشهای محلی و نا بسامانی در آذوقه و مهمات فتحعلی شاه قاجار را مجبور به صلح با روسها کرد.
میرزا ابوالحسن ایلچی به عنوان نماینده و سرگور اوزلی نیز به عنوان واسطه از تهران عازم روسیه شدند. دولت روسیه نیز چون در این زمان سخت گرفتار درگیری و کشمکش با ناپلئون بناپارت بود از رسیدن سفیر روسیه و تقاضای صلح استقبال کرد«…………………………….» فرماندهی نیروهای گرجستان و نماینده تهران میرزا ابوالحسن خان ایلچی به تاریخ ۲۹ شوال (۱۲۲۸ ه. ق) در یازده فصل و یک مقدمه امضا شد.
عهدنامه گلستان یکی از شومترین معاهداتی است که در تاریخ ایران به امضا رسیده و اولین عهدنامه شومی است که اولیای ایران از شدت بیخبری با یک دولت اروپایی بستهاند. این عهدنامه سبب شد با وجود این که روسها در بدترین شرایط«…………………………….» مرزهای طبیعی ایران تغییر کند و بسیاری از نواحی شمال رود ارس از دست ایران خارج شود.
از جمله مناطقی که از ایران جدا شد عبارتند از:
• قره باغ
• گنجه
• خانات موشکی
• شیروان
• قبا
• دربند
• باکو
• هرجا از ولایات تالش را که بالفعل در تصرف روسیه بود.
• داغستان
• گرجستان
سرزمین کنونی ایران، تنها بخشی از ناحیهای است که در تاریخ با نامهای «ایرانزمین» یا «ایرانشهر» و در جغرافیا با نام «فلات ایران» شناسانیده میشود. گستره سرزمینهای جدا شده از ایران در قراردادهای شوم استعماری از این قرار است: آران: ۸۶۶۰۰ کیلومتر مربع؛ ارمنستان: ۲۹۸۰۰ ک. م؛ گرجستان: ۶۹۷۰۰ ک. م؛ داغستان: ۵۰۳۰۰ ک. م؛ اوستی شمالی: ۸۰۰۰ ک. م؛ چچن: ۱۵۷۰۰ ک. م؛ اینگوش: ۳۶۰۰ ک. م و بلغارستان: ۱۲۵۰۰ ک. م؛ (جمع کل قفقاز ۲۷۶۲۰۰ کیلومتر مربع). افغانستان: ۶۲۵۲۲۵ ک. م؛ بخشهایی از مکران: ۲۵۰۰۰۰ ک. م؛ (جمع کل سرزمینهای شرقی: ۹۷۵۲۲۵) ترکمنستان: ۴۸۸۱۰۰ ک. م؛ ازبکستان: ۴۴۷۱۰۰ ک. م؛ تاجیکستان: ۱۴۱۳۰۰ ک. م؛ بخشهای ضمیمه شده به قزاقستان: ۱۰۰۰۰۰ ک. م؛ بخشهای ضمیمه شده به قرقیزستان: ۵۰۰۰۰ ک. م؛ (جمع کل سرزمینهای فرارودان: ۲۱۶۱۷۲۰ کیلومتر مربع). جمع کل همه سرزمینهای جدا شده از ایران درونی در دوران قاجاریه ۳ میلیون و چهارصد و سیزده هزار کیلومتر مربع
حدود ۱۵۰ سال پیش، انگلیس با تصرف بخشهایی از جنوب ایران (بنادر خرمشهر و بوشهر و جزایر جنوب) ناصرالدین شاه قاجار را مجبور به قبول پیمان پاریس (۱۸۵۶) کرد. بر طبق این پیمان ایران از ادعای خود بر هرات چشم پوشی کرد و هرات در ۱۸۶۳ به افغانستان ملحق گشت و ایران موجودیت کشوری به نام افغانستان را به رسمیت شناخت. در سال ۱۸۸۷ بلوچستان توسط انگلیسها به هند تحت حکومت بریتانیا ملحق شد.
اعلان جنگ انگلستان یا بطور مشخص کمپانی هند شرقی علیه ایران، در واقع یکی از ترفندهای ماهرانه و ماجراجویانه سیاست خارجی انگلیس در آسیاست که به مدد آن تا پیش از این نیز، تصرفات خود را در این قاره گسترش داده بود.
در قرن ۱۶ م. هرات تحت کنترل صفویان ایران قرار گرفت. در دوران صفوی هرات مهمترین شهر و مرکز خراسان محسوب میشد. شاه عباس کبیر در این شهر به دنیا آمد و تا پیش از به سلطنت رسیدن در این شهر زندگی میکرد.
هرات همواره مورد طمع ازبکان بود حتی چندبار این شهر به دست ازبکان افتاد؛ اما سلطه ازبکان بر این شهر به صورت کوتاه مدت بود و آنها از دورههای فترت در اوایل سلطنت شاه طهماسب اول و اوایل سلطنت س
لطان محمد خدابنده و شاه عباس اول استفاده کردند و هر بار برای مدت کمی این شهر را در اشغال داشتند. گفتنی است
پس از سقوط صفویان هرات مدتی در اشغال طایفهی ابدالی بود و به دست نادر شاه افشار افتاد. پس از مرگ نادر افغانها بر هرات مسلط شدند. در دوران معروف به بازی بزرگ ماموران بریتانیایی در هرات فعال بودند و از جدایی هرات از حکومت ایران پشتیبانی میکردند.
در ۱۲۴۹ ه. ق. عباس میرزا از سوی فتحعلی شاه قاجار مامور پس گرفتن هرات از افغانها شد. مرگ عباس میرزا در راه مشهد این کار را ناتمام گذاشت. محمد شاه قاجار نیز کوششی برای فتح هرات کرد که ناکام ماند. در زمان ناصرالدین شاه قاجار دوست محمدخان، حاکم کابل و قندهار هرات را گرفت. نیروهای ناصرالدین شاه تحت فرمان حسامالسلطنه هرات را محاصره کردند و در سال ۱۲۷۳ ه. ق. این شهر را گرفتند.
با مداخلات بریتانیا در جنوب ایران و بحرانی شدن روابط ایران و بریتانیا طی عهدنامهای که در ۱۲۷۳ ه. ق. (۱۸۵۷ میلادی) در پاریس بین نماینده ایران و سفیر بریتانیا امضا شد قرار شد که نیروهای بریتانیا از بنادر و جزایر جنوب ایران خارج شوند و در عوض ایران نیز سپاهیان خود را از هرات فراخواند و استقلال افغانستان را به رسمیت شناخت. پس از جنگ هرات بسال ۱۲۴۹ ه. ق. قسمتهای از شرق هریرود به بعد (شامل هرات) به افغانستان ضمیمه گردید.
یکی از قراردادهای قابل تأمل و تأسفآوری که در دوران قاجاریه از سوی امپراتوری روسیه بر ایران تحمیل شد، قرارداد «آخال » است. این قرارداد در پی تصاحب گستره «ترکستان » و بخش خاوری «دریای مازندران »، یا به تعبیر مآخذ«…………………………….» ، وزیرمختار روسیه در طهران منعقد شد. یادآور میشود که چنگاندازی روسیه به مرزهای شرقی ایران به دنبال شکست ایران در مرو از سال ۱۲۹۰ ق/ ۱۸۷۳ م آغاز شد و در سالهای بعد ادامه یافت تا اینکه ژنرال «اسکوبلف » در ۱۲۹۸ ق/ ۱۸۸۰ م به سرزمین «ترکمانان تکه » حمله برد و آخرین پایگاه آنان یعنی «گوگ تپه » را به تصرف خود درآورد
قرارداد آخال که گفته میشود «ناصرالدین شاه » ناگزیر تن به آن داد به آن بخش از گستره ایران از مرزهای شمال خراسان تا «رود تجن » به مثابه ایالت ماوراء دریای مازندران که به تصرف روسیه تزاری درآمده بود، رسمیت بخشید. به باور روسها «…………………………….» اقدامی به منظور پیشگیری از آن به عمل نیاورد.
قرارداد یادشده دارای چهار فصل بود. در فصل اول نقاط و محل عبور خط مرزی تعیین گردید و در فصل دوم پیشبینی شده بود که نمایندگان ایران و روسیه بر طبق فصل اول خط سرحد را به گونهای شفاف ترسیم کنند و در مرزها علامتگذاری نمایند. همچنین این قرارداد پیوستهایی داشت که در آن وزارت امور خارجه درباره برخی از درهها و روستاها و رودخانهها تعهداتی را پذیرفت. این ضمائم یک هفته پس از امضای قرارداد طی نامه رسمی میرزاسعیدخان انصاری به شماره ۱۴۸ مورخ ۲۹ محرم ۱۲۹۹ برای زینوویف فرستاده شد.
چندی بعد در ذیحجه ۱۳۰۱ ق «ملینکف »، وزیرمختار جدید روسیه از «میرزامحمودخان ناصرالملک »، وزیر امور خارجه جدید تقاضای اجرای قرارداد و بندهای مندرج در پیوستهای آن را نمود. در این هنگام، «محمدتقی میرزا رکنالدوله» «…………………………….» آن به واسطه اختلاف نظرهای مأموران کمیسیون مشترک و تحمیلات نماینده روسیه اندک اندک انجام شد و سالها به درازا کشید.
اما بیشک اوج زورگویی روسها و ناتوانی و انفعال حکومت قاجاریه را میتوان در فصل چهارم این عهدنامه ملاحظه کرد. در فصل چهارم آمده است: «چون منبع رود فیروزه و منابع بعضی رود و انهاری که ایالت ماوراء بحر خزر متصله به سرحد ایران «…………………………….» است نگذارد آب استعمال کنند.»
لرد کرزن راجع به قرارداد آخال مینویسد: «روسها در ضمن انعقاد قرارداد مرزی اولاً کوههای بلند مرتفع سرحدی را در مرز خودشان انداختند، سپس سرچشمه رودخانهها را نیز جزء خاک روسیه ثبت کردند که هر وقت اراده نمایند آب را از دههای ایران قطع کنند و در نتیجه محصول خراسان را تباه سازند.»
و اما کمیسیون مشترک پس از آنکه نقشه حدود مرزی خراسان را تا دره ذوالفقار رسم نموده و علامتگذاری کرد یک قطعه زمین کوچک در دره «ذوالفقار » و روستای «حصار » را که طی عهدنامه ترکمانچای از ایران جدا شده بود در کرانه جنوبی«…………………………….» در ناحیه شمالی روستای حصار به مساحت هشت کیلومتر و نیز روستای «فیروزه » را به روسیه واگذار کرد. این نخستین مرحله از اجرای مفاد قرارداد بود.
اما قرارداد بدین جا ختم نشد. مرحله دوم اجرای قرارداد تخلیه قلعه «غلغلاب » و قلعه «گرماب » از سوی ایران بود. این دو قلعه دویست و چهل خانوار سکنه مستمند داشت. هزینه انتقال این خانوارها بالغ بر یک هزار و دویست تومان از دارالخلافه طهران تأدیه شد. در پی جا به جایی این خانوادهها و اسکان آنها در داخل روستاهای مرزی ایران، مکانهای یادشده زیر نظر کمیسیون مشترک به روسها تحویل داده شد.
مرحله سوم قرارداد، تقسیم روستای حصار و دره حصار به سال ۱۳۰۱ با حضور حاجی«…………………………….» ئیس هیئت امور مرزی و «محمدعلیخان »، حاکمان دره جز و «قراخان »، حکمران اتک و «میرزا احمدخان سرهنگ »، نایب کارگزاری دره جز انجام شد. در این تقسیمبندی امور مرزی و «محمدعلیخان »، حاکمان دره جز و «قراخان »، حکمران اتک و «میرزا احمدخان سرهنگ »، نایب کارگزاری دره جز انجام شد. در این«…………………………….» بودند در بخش روسیه ماندند و تنها سی و پنج خانوار فقیر و خوشنشین در بخش ایران جای داده شدند.
مرحله چهارم اجرای قرارداد مربوط به فصل دوم پیوست قرارداد بود که در آن این گونه آمده بود: «برای زراعت قریههای «ینگی قلعه » و «بهبودخان » و «سررود قلعه » مسافت زمین «…………………………….» را و طرف شرقی «ینگی قلعه » واقع است به بالا تا دربندی که یک «ورس » و ربع ورس بالاتر از محل «اورتاکند » واقع شده غیر از گندم و جو، کاشتن پنبه و سبزی نیز تجویز میشود.»
ینگی قلعه تا دربند شرقی، یک فرسخ مسافت داشته و در این دره تقریباً در تمام مواقع سال زراعت میشده است ولی با استناد به تعهد بالا، نماینده روسیه زراعت در ناحیه مهمی از زمینها را که در دست کشاورزان ایرانی بود منع و محدود کرد، زیرا گسترش کشاورزی در این منطقه را باعث کمبود آب در منطقه متعلق به دولت روسیه میدانست.
موضوع تجاوزات ترکمانان به مرزهای ایرانی نیز که همچنان تداوم داشت، در «کلات » چهار رود وجود داشت. این نهرها عبارت بودند از: «چهچهه »، «قراتیکان »، «کلات رود » و «لاین ». یک ششم آب این چهار رود به مصرف کشاورزی «کلات » میرسید و بقیه به قلعهها و مزرعههای اطراف کلات سرازیر میشد.
«اتک کلات » بر روی ترکمانان مروی باز بود، چون آنان در زمانی نه چندان «…………………………….» به عنوان ناظر بر امور مرزی و اجرای قرارداد وظیفه خود را انجام میداد، نتوانست کشاورزان مروی و آخالی مقیم اتک را به فرمانبرداری کامل دولت ایران درآورد.
به دنبال قتل ناصرالدین شاه، اوضاع ایران رو به وخامت بیشتر نهاد و ضعف حکومت مرکزی بیشتر نمایان شد که این امر خودسری ترکمانان مروی و آخالی مقیم اتک را باعث شد تا آنجا که از فرمانبرداری دولت ایران و پرداخت مالیات سرپیچی کردند.
در سال ۱۳۱۴ ق، قزاقهای روسی در «خان کران »، دو فرسنگی «سرخس ناصری » اقامت گزیده، مجرای آب سرخس ناصری را به سوی سرخس کهنه که در تصرف خودشان بود برگرداندند و سرخس ناصری رو به ویرانی نهاد و اینگونه ناحیه حاصلخیزی از ایران از«…………………………….» اقتصادی خارج شد.
منابع و مآخذ
وبسایت اینترنتی «چهارگوش» به آدرس www.4goush.net
قسمتهایی که با «…………………………….» مشخص شدهاند از مقاله حذف شده و فقط در نسخه word و Pdf موجود هستند.
لطفا برای دریافت نسخه کامل این مقاله فایلهای word و pdf را دانلود نمائید.
با خرید این محصول فایل word و PDF مربوط به این مقاله را دریافت خواهید کرد.
لینک دانلود بیدرنگ پس از پرداخت نمایش داده شده و فایل فشرده مربوط به این مقاله آماده دانلود خواهد بود.
تعداد صفحات: 9 صفحه | حجم فایل: کمتر از 1 مگابایت | فونت استفاده شده: B Zar | به همراه صفحه اول و عکس
رمز فایل فشرده: www.4goush.net