عالم برزخ در قرآن
مقدمه: از دیدگاه قرآن و روایات، برزخ و قبر یک چیز است که گاهی از آن به عالم قبر و گاهی از آن به عالم برزخ یاد می شود. برزخ در لغت یعنی چیزی که حایل بین چیزی و چیز دیگر باشد. ازاین رو به جهانی که میان دنیا و آخرت واقع می شود برزخ اطلاق می گردد؛ چنان که در آیاتی از قران، برزخ بیانگر فاصله میان دو دریاست. برزخ در اصطلاح حکمت: به همان عالم مثال اطلاق می شود، زیرا عالم مثال حد فاصل بین عالم عقل و عالم ماده است؛ و در اصطلاح شریعت: فاصله میان مرگ تا قیامت کبری را گویند.
برزخ
«…………………………….»
برزخ در آیات قرآن
قرآن کریم در آیاتی از جهان برزخ خبر داده است؛ مانند:
۱ ـ «… و من ورائهم برزخ إلی یوم یبعثون: واز پس انان برزخی است تا روزی که مبعوث شوند.» این آیه حکایت مىکند که، بعد از مردن تا قیامت حالتى وجود دارد که آن حالت، حائل و فاصله میان زندگى این دنیا و قیامت است.
«…………………………….»
۳- خداوند متعال درباره ی بت پرستان زمان حضرت نوح علیه السلام می فرماید: «مما خطیئاتهم اغرقوا فادخلواناراً؛ بر اثر خطا کاریها غرق شدند و به مجرد غرق شدن، به آتش وارد شدند.» البتّه این سخن غیر از تشریفات فقهی مانند لزوم غسل دادن، حنوط، کفن کردن، نماز خواندن و خاک سپاری و نیز نماز لیله الدّفن است. مفسران، این آتش را همانند آتشی که در آیه بعد مطرح است، برزخی می دانند و این گونه از آتشها در درون آب هم موجود است؛ زیرا مربوط به خود شخص تبه کار است. اگر میّت را دفن نکنند نیز برزخ و سؤال و جواب قبر دارد. از این رو برزخ را قیامت صغری می نامند.
«…………………………….»
۵- «ولا تحسبنّ الّذین قتلوا فی سبیل الله امواتاً بل احیاء عند ربّهم یرزقون»؛ پیامبر اکرم صلوات الله علیه ذیل این آیه، بیانی نزدیک به روایت یونس دارد. سپس می افزاید: جعفر بن ابی طالب را که در جنگ موته شهید شد، در حالی مشاهده کردم که با دو بال همراه فرشتگان در پرواز بود. (مجمع البیان ۲/۸۸۳.) بنابراین، شهیدان نخواهند مرد و نمردە وارد بهشت برزخی می شوند گرچه از لحاظ قوانین حاکم بر طبیعت می میرند و مردەاند.
۶-«و مَن أعرض عن ذکری فإنّ له معیشهً ضَنکاً ونحشره یومَ القیمه أعمی» که معیشت ضنک را برخی بر برزخ تطبیق کردەاند.
۷- «یثبّت الله الّذین امنوا بالقول الثّابت فی الحیوه الدّنیا و فی الاخره» این آیه و آیات بعد، بر بهشت برزخی دلالت دارد.
۸- «والّذینهاجروا فی سبیل الله ثمّ قُتِلوا أو ماتوا لیرزقنّهم الله رزقاً حسناً»
۹- «قیل ادخل الجنّه قال یا لیت قومی یعلمون بما غفرلی ربّی و جعلنی من المکرمین»
عالم برزخ عالم متوسطى میان دنیا و آخرت است که مردگان تا قیامت در آن بسر مىبرند.
پس از اثبات وجود روح مجرد و بقاى آن پس از مرگ و تخلیه بدن این مسأله اساسى مطرح مىگردد که ارواح پس از مرگ و خارج شدن از قالب اجسام بدنى در کجا زندگى مىکنند؟
«…………………………….»
کلمه برزخ در لغت به معناى فاصله و حائل میان دو چیز راگویند.
«…………………………….»
آیه اول: «وَهُوَ الَّذِی مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ هَذَا عَذْبٌ فُرَاتٌ وَهَذَا مِلْحٌ أُجَاجٌ وَجَعَلَ بَیْنَهُمَا بَرْزَخًا وَحِجْرًا مَّحْجُورًا» او خدائى است که آب دو دریا را بهم آمیخت دو دریایى که آب یکى از آن دو شیرین و گوارا است و آب دیگرى شور و تلخ و میان این دو آب فاصله و حائلى قرار داد تا همیشه از هم جدا باشند و به هم نیامیزند.
آیه دوم:«…………………………….»
آیه سوم: «لَعَلِّی أَعْمَلُ صَالِحًا فِیمَا تَرَکْتُ کَلَّا إِنَّهَا کَلِمَهٌ هُوَ قَائِلُهَا وَمِن وَرَائِهِم بَرْزَخٌ إِلَى یَوْمِ یُبْعَثُونَ».
«…………………………….»
غیر از این آیه آیات دیگرى نیز در قرآن ذکر شده که از مجموع مطالب آنها استفاده مىشود که عالم برزخ واسطه بین عالم دنیا و عالم آخرت است از جمله آنها: «(اى پیامبر) هرگز گمان مبر کسانى که در راه خدا کشته شدند، مردگانند! بلکه آنان زنده اند و نزد پروردگارشان (در عالم برزخ) روزى داده مىشوند»
در آیه 171 سوره آل عمران مىفرماید: «و از نعمت خدا و فضل او (نسبت به خودشان در عالم برزخ) مسرورند و (مى بینند که) خداوند پاداش مومنان را ضایع نمى کند (نه پاداش شهیدان و نه پاداش مجاهدان را که شهید شدند)»
«یُثَبِّتُ اللّهُ الَّذِینَ آمَنُواْ بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیَاهِ الدُّنْیَا وَفِی الآخِرَهِ…»؛ خداوند کسانى را که ایمان آوردند به خاطر گفتار و اعتقاد ثابتشان استوار مىدارد هم در این جهان و هم سراى دیگر (در عالم برزخ و سراى آخرت).
از همه این آیات استفاده مىشود که بعد از مرگ عالم برزخ است تا روزى که مبعوث شوند و این برزخ عالم قیامت نیست یعنى انسان پس از مرگ بلافاصله به روز قیامت منتقل نمى شود.
«…………………………….»
شخصى به امام صادق (ع) عرض کرد: چه مىفرمایید در آیه «النار یعرضون علیها غدوا و عشیا…». آتش است که هر صبح و شام که آنان بر آن عرضه مىشوند؟ فرمود: دیگران چه مىگویند؟ عرض کرد: مىگویند آن آتش جهنم جاوید (آخرت) است و گویند که بین صبح و شام عذابى نباشد. فرمود: پس اینها خوشبخت اند (که بخشى از روز را در آسایش بسر مىبرند). عرض کرد: پس چگونه است؟ فرمود: این در دنیا است که مربوط به عالم برزخ است؛ و اما جهنم جاوید محتواى این آیه است: «… و یوم تقوم الساعه ادخلوا آل فرعون إشد العذاب»؛ روزى که قیامت برپا شود (مى فرماید:) آل فرعون را در سخت ترین عذابها وارد کنید.
در احادیث معتبر از پیامبر و ائمه (علیهم السلام) در توضیح عالم برزخ چنین وارد شده است:
«…………………………….»
در مورد آیه «و من ورائهم برزخ…» امام صادق (ع) فرمود: هو القبر و ان لهم فیه لمعیشه ضنکا و الله ان القبر لروضه من ریاض الجنه إو حفره من حفر النار؛ مراد از برزخ همان قبر مىباشد و البته براى کافران هر آینه زندگى سختى در آنجا مىباشد به خدا سوگند که قبر هر آینه باغى از باغ هاى بهشتى (براى مومنین) و یاحفره اى از حفره هاى آتش جهنم (براى کافران و…) مىباشد.
از این رو امام صادق (ع) خطاب به شیعیان آن زمان مىفرماید:
«…………………………….»
امام صادق (ع) به جمعى از شیعیان خود فرمود: به خدا قسم که تنها خطرى که من بر شما احساس مىکنم برزخ است و چون قیامت شود و کار به دست ما برسد ما بر کار شما از خودمان اولویت داریم.
از امیرالمؤمنین (ع) روایت شده است که فرمود: ارواح مومنان عالم در برزخ به کنار چشمه اى از بهشت به نام «سلمى» زندگى مىکنند.
«ابوبصیر» مىگوید: از امام صادق (ع) پرسیدم ارواح مؤمنین پس از مرگ در چه وضعند؟ فرمود: در برزخ در میان غرفه هایى از بهشت بسر مىبرند از خوراک بهشتى مىخورند و از آب آن مىنوشند و منتظر انجاز وعده پروردگار خود هستند.
پس عالم برزخ حائل بین دو شئ یعنى ما بین دنیا و آخرت از هنگام مرگ تا روز بعثت است پس کسى که مىمیرد داخل برزخ مىشود که واسطه و حائل بین دنیا و آخرت است.
برزخ در روایات
«…………………………….»
۱- در روایات و احادیث، از «عالم برزخ» در برخى مواضع، با واژه «قبر» یاد شده است از جمله به ذکر روایتی از امام سجاد علیه السلام می پردازیم: زهری نقل مىکند: امام سجاد علیه السلام فرمود: سخت ترین ساعتها براى فرزند آدم، سه ساعت است: ساعت اول، ساعتى است که در آن ملکالموت را مىبیند و ساعت دوم، ساعتى است که در آن از قبر خود بر مىخیزد و ساعت سوم، ساعتى است که در برابر خداى متعال مىایستد، یا به سوى بهشت است و یا به سوى آتش». سپس فرمود: «اى فرزند آدم! اگر هنگام مرگ نجات یافتى، پس و گرنه به هلاکت رسیدى. واى فرزند آدم! اگر در موقعى که به قبر خود گذاشته مىشوى نجات یافتى و گرنه به هلاکت افتادى و اگر هنگامى که انسانها بر صراط امر مىشوند نجات یافتى و الا به هلاکت رسیدى و اگر در آن هنگام که انسانها در برابر پروردگار قرار مىگیرند نجات یافتى و گرنه به هلاکت افتادى.» سپس این آیه از قرآن را تلاوت کرد: «وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلى یَوْمِ یُبْعَثُونَ؛ و حال آنکه از وراى آنان برزخى وجود دارد» و فرمود: «این همان قبر است و حقیقت این است که براى آنان (اهل ضلال) در قبر، معیشت سختى بوده و در مضیقه و فشار خواهند بود. قسم به خداوند که قبر، یا روضهاى از ریاض بهشت و یا جایگاه پستى از جایگاههاى پست آتش است». سپس امام سجاد علیه السلام به شخصى از حاضران در آن جلسه روى آورد و فرمود: «آنکه ساکن آسمان است، ساکن بهشت را از ساکن آتش تمیز داده و مىشناسد. پس تو از کدامین هستى؟ و منزل تو از این دو منزل کدام است؟» چنان که در متن روایت آمد، امام سجاد علیه السلام مقصود از کلمه «برزخ» در قرآن را همان «قبر» دانستهاند که از این اشاره معلوم مىشود که مراد از عالم قبر در روایات، همان عالم برزخ است و مسائل مربوط به قبر در واقع مسائل عالم برزخ است. مسائلى از قبیل فشار، سؤال و جواب، نعمت و عذاب و نظایر آنها. توضیح امام سجادعلیه السلام در باره قبر نیز بیانگر این نکته لطیف است که هر جا این جمله و توصیف در خصوص قبر در روایات بیاید، مشخص مىشود که مراد از «قبر» در آن روایت، نظام برزخ است نه قبر مادى و خاکی.
«…………………………….»
۳-امام صادق علیه السلام جهان برزخ را فاصله میان زمان مردن تا زمان قیام قیامت، معرفی کرده است. عمر بن یزید از آن حضرت پرسید: برزخ چیست؟ حضرت فرمود: «القبر منذ حین موته إلی یوم القیامه»
تفاوت برزخ و قیامت
تفاوت برزخ با قیامت در جهات گوناگونی است که به برخی از آنها اشاره می کنیم:
«…………………………….»
ابوبصیر از امام صادق علیه السلام نقل می کند که فرمودند: مومنان در حالی که در عالم برزخ برخوردار از نعمت اند، پیوسته می گویند: «ربنا اقم لنا الساعه وانجز لنا ما وعدتنا; پروردگارا قیامت را برپا کن و وعده های خود را درباره ی ما محقق ساز.» و برعکس مشرکان در حالی که در برزخ معذبند پیوسته می گویند: «ربنا لاتقم لنا الساعه ولا تنجزلنا ماوعدتنا؛ پروردگارا قیامت را برپا مساز و وعده های خود را درباره ی ما محقق نفرما.
بدن برزخی
بسیارى از حقایق هستى و خصوصا حقایقى که در ماوراء جهان طبیعت وجود دارد، براى ما مجهول است. البته این ندانستن، بیشتر در کم و کیف و چگونگى آن حقایق است ولى اصل آن حقایق را عقل و وحى در جاى خود اثبات کردهاند و ما نسبت به آن آگاهى داریم. بنا بر این سنخیت و چگونگى بدنهاى برزخى براى ما به صورت کامل و دقیق روشن نیست ولى در عین حال از مجموعه آیات و روایات و تحلیلهاى عقلى مىتوان دورنمایى از کم و کیف بدن برزخى را تصویر کرد. ابتدا نکاتی مقد ما تی مطرح می شود:
«…………………………….»
ب ) هر یک از عوالم هستی داراى نظام، احکام، آثار و قوانین مخصوص به خود است یعنى، در عالم طبیعت قوانینى حاکم است غیر از سننى که بر عالم برزخ حکم فرماست و در عالم برزخ، نظامى وجود دارد که در عالم قیامت وجود ندارد و در عالم قیامت، آثارى است که در دو عالم برزخ و طبیعت نیست. از این رو، بدنى که در عالم طبیعت است هم سنخ با قوانین حاکم بر این دنیا است و این بدن غیر از بدن برزخى است. بدن برزخى، هم سنخ با احکام و آثار عالم برزخ است. همچنین بدن در قیامت غیر از بدن برزخى و بدن مادى است و بدنى است که هم سنخ با سنن ویژه عالم قیامت و آماده پذیرش آن قوانین مخصوص است. مثلاً بدن قیامتى، بدنى است که در عین سوختن مدام، از بین نمىرود؛ یا مثلاً بدن قیامتى یک فرد بهشتى، به صورتى ساخته شده است که در عین خوردن و آشامیدن، نیازى به تخلیه مواد تغذیه شده از بدن ندارد. بنابراین نباید تصور کرد که بدن مادى، برزخى و قیامتى یکسان هستند. در جاى خود مستدل شده است که عالم تجرد و قیامت، عالم بالاتر و نزدیک تر به مبدأ متعال است و از این رو موجودات آن از مراتب وجودى بالاتر و کاملترى برخوردارند. قبل از آن (یعنى در مرتبه فروتر) عالم مثال و برزخ است که مترتب بر عالم تجرد و متأخر از آن است. عالم آخر، عالم جسم و جسمانیات و یا نظام مادى است که دورترین عالم از مبدأ متعال است. از این رو، موجودات آن نیز از مراتب ضعیف تر و ناقص ترى برخوردارند. بنابراین، موجودات عالم برزخ از موجودات عالم مادى، کامل تر ولى نسبت به موجودات عالم قیامت و تجرّد، ناقص ترند.
«…………………………….»
ارواح برزخی و دیداربا خانواده
براساس روایات و همچنین با توجه به ارتباط نسبى که بدن برزخى با بدن مادى پنهان در زیر خاک دارد ارواح انسانى در برزخ، براساس منزلت و فضایلى که در دنیا داشتهاند، امور دنیوى را درک کرده، حتى به خانواده خود سر مىزنند و آنها را زیارت مىکنند. این امر مىتواند در هر زمانى و براى هر فردى باشد ولى روز جمعه کمترین و مشخص ترین زمانى است که در روایات وجود دارد. در این جا به ذکر دو روایت بسنده مىکنیم:
۱- «اسحق بن عمار از امام کاظم علیه السلام پرسید: آیا مؤمن خانواده خویش را زیارت مىکند؟ فرمود: آرى. گفتم: چقدر؟ فرمود: بر حسب فضایلشان. پارهاى از آنان هر روز و پارهاى هر سه روز، خانواده خود را زیارت مىکنند. اسحق بن عمار مىگوید: در اثناى کلام حضرت، دریافتم که مىفرمود: کمترین آنان هر جمعه (خانواده خود را زیارت مىکنند) پس گفتم: در چه ساعتى؟ فرمود: هنگام زوال خورشید، یا مثل آن، پس خداوند فرشته اى را با او روانه مىکند تا چیزهایى را به او نشان دهد که شاد شود و از وى چیزهایى را بپوشاند که او را غمگین سازد.»
۲. امام صادق علیه السلام فرمود: «به درستى که مؤمن خانواده خویش را زیارت مىکند. پس آنچه را دوست دارد، مىبیند و آنچه را ناخوشایند دارد از او پوشیده مىشودو به درستى که کافر خانواده خویش را زیارت مىکند. پس مىبیند آنچه ناخوشایند اوست و از او پوشیده مىشود آنچه را دوست دارد. امام علیه السلام فرمود: «پارهاى از ایشان هر جمعه زیارت مىکنند و پارهاى بر حسب عمل خود، زیارت مىکنند.»
به صورتی بسیار ناگهانی توفیق زیارت عتبات عالیات و مرقد مطهر امیرمؤمنان و سالار شهیدان در ایام مبارک نزدیک به عرفه دست داد و مدتی امکان پیگیری مطالب و پاسخ به پرسشهای دوستان وجود نداشت. در این ایام به یکی از آرزوهای دیرین خود رسیدم و دعاگو و نایبالزیارهی همهی دوستان بودم. به هر حال از دوستانی که پاسخ به پرسشهایشان به تاخیر افتاد عذرخواهی میکنم.
یکی از خوانندگان محترم پرسشی را در رابطه با حیات برزخی از نظر قرآن مطرح کرده بود. این پرسش این گونه مطرح شده بود:
«…………………………….»
در پاسخ به این خوانندهی گرامی میگوییم:
اولا: آن قاعدهای که ایشان از آیات قرآن استفاده کردهاند، تنها در مقام بیان این نکته است که انسان با این بدن و جسم مادی خود یک بار زنده میشود و یک بار میمیرد و در قیامت برای بار دوم با همین بدن زنده خواهد شد. بنا بر این، وجود عالم برزخ و زنده بودن روح، هیچ ارتباطی با موضوع مورد نظر در آن آیات ـ که زنده شدن جسم است ـ ندارد.
ثانیا: پرسشی که در مقابل ادعای ایشان مطرح میشود این است که به هر حال، آیهی مورد نظر، وجود یک حد فاصل به نام برزخ را اثبات میکند. به نظر شما روح در این دورهی حد فاصل کجا خواهد بود؟
ثالثا: آیات فراوانی در قرآن به وضوح بر زنده و فعال بودن روح انسان بلافاصله پس از مرگ دلالت دارند. در اینجا از میان این آیات، تنها به چند نمونه اشاره میکنیم:
تعداد زیادی از آیات قرآن، گفتگوهایی را میان مردگان و فرشتگان نقل میکنند؛ مثلا در آیهی ۳۲ سورهی نحل میفرماید:
الذین تتوفاهم الملائکه طیبین یقولون سلام علیکم ادخلوا الجنه بما کنتم تعملون
آنان که فرشتگان جانشان را در حال پاکیزگی میگیرند، فرشتگان بر آنان درود میفرستند و به آنها میگویند: به سبب آنچه انجام میدادید، به بهشت درآیید.
و یا در آیهی ۹۷ سورهی نساء چنین آمده است:
ان الذین توفاهم الملائکه ظالمی انفسهم قالوا فیم کنتم قالوا کنا مستضعفین فی الارض قالوا الم تکن ارض الله واسعه فتهاجروا فیها
آنان که فرشتگان جانشان را میگیرند در حالی که به خویش ستم کردهاند، فرشتگان به آنها میگویند: در چه وضعیتی بودید؟ آنان در پاسخ میگویند: ما در زمین مستضعف بودیم. فرشتگان به آنها گویند: مگر زمین خدا وسیع نبود که در آن مهاجرت کنید.
«…………………………….»
و من ورائهم برزخ الی یوم یبعثون
و در برابر آنان برزخی است تا روزی که برانگیخته خواهند شد.
از این گونه آیات مشخص میشود که از نظر قرآن کریم انسانها پس از مرگ در یک زندگی ویژهای که متفاوت با زندگی دنیاست قرار دارند و این وضعیت تا روز قیامت ادامه خواهد یافت. این زندگی را حیات برزخی مینامند.
عالم برزخ کجاست؟
برزخ؛ جاده یکطرفه به آن سوی جهان
البَرْزَخُ: ما بین کل شیئین و فی الصحاح: الحاجز بین الشیئین؛ و البَرْزَخُ: ما بین الدنیا و الآخره قبل الحشر من وقت الموت؛ برزخ در لغت به معنای آن چیزی است که بین دو شیء قرار گیرد. در صحاح اللغه آمده است که برزخ شامل آنچه بین دنیا و آخرت است، می شود از زمان مرگ تا قیامت.
در بسیاری از تفاسیر از برزخ تعبیر به حائل و مانع شده است. حائلی که بعد از مرگ مانع بازگشت انسان به دنیا می شود.
حَتَّى إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ (99) لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً فیما تَرَکْتُ کَلاَّ إِنَّها کَلِمَهٌ هُوَ قائِلُها وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلى یَوْمِ یُبْعَثُونَ (مومنون/100)
زمانى که مرگ یکى از آنان فرارسد، مىگوید: «پروردگار من! مرا بازگردانید! شاید در آنچه ترک کردم (و کوتاهى نمودم) عمل صالحى انجام دهم!» (ولى به او مىگویند:) چنین نیست! این سخنى است که او به زبان مىگوید. پشت سر آنان مانعی است تا روزى که برانگیخته شوند.
ولى به زودى با پاسخ منفى رو به رو مىشوند چرا که در این گونه دورههاى انتقالى، راه بازگشت وجود ندارد همان گونه که جنین به رحم مادر باز نمىگردد و میوهاى که از درخت جدا شد هرگز به شاخسار نمىچسبد. (پیام امام، ج1، ص 663)
«…………………………….»
بنابراین برزخی مانع بازگشت است مانعی که تا قیامت ممانعت می کند امتداد برزخ تا قیامت از واژه «الی یوم یبعثون» فهمیده می شود. پس برزخ به فاصله زمانی دنیا و آخرت و به مکانی که در آن ارواح و اجساد برزخی زندگی می کنند، گفته می شود.
عالم برزخ از لحاظ کیفیت حد متوسط بین دنیا و آخرت است؛ مانند حیات دنیوی ضعیف و بازیچه و فریب دهنده نیست و مانند حیات آخرتی نیز عالی و با شعور نیست. بلکه حد وسط این دو است (اقتباس از تفسیر المیزان).«وَ ما هذِهِ الْحَیاهُ الدُّنْیا إِلَّا لَهْوٌ وَ لَعِبٌ وَ إِنَّ الدَّارَ الْآخِرَهَ لَهِیَ الْحَیَوانُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ»(عنکبوت،64) «این زندگى دنیا جز لهو و لعب چیزى نیست و سراى آخرت زندگى واقعى است اگر آنها مىدانستند»
«…………………………….»
البته این روایات نادرند و نظر به وضعیت برزخی کودکان شیعی دارند. در مورد وضعیت همه کودکان و اینکه اهل بهشت می شوند یا دوزخ، در روایتی تقریبا متواتر از حضرت رسول این چنین آمده است «زراره میگوید به امام صادق (علیه السلام) گفتم: کودکانى که قبل از بلوغ مىمیرند، سرنوشت آنان با چه میزانى معین مىشود؟ ابو عبد اللَّه گفت: این مسأله را از رسول خدا پرسیدند و رسول خدا در پاسخ گفت: خدا بهتر مىداند که آنان چه مىکردند. ابو عبد اللَّه گفت: مىدانى که رسول خدا با اداى این پاسخ چه منظورى داشت؟ من گفتم: نه، نمیدانم. ابو عبدالله گفت: منظور رسول خدا این بود که از بحث و جدل در این مسأله دم فرو بندید و سرنوشت آنان را به خدا محول کنید.» (الکافی، ج3،249)
منابع و مآخذ
وبسایت اینترنتی چهارگوش به نشانی www.4goush.net
قسمتهایی که با «…………………………….» مشخص شدهاند از مقاله حذف شده و فقط در نسخه word و Pdf موجود هستند.
لطفا برای دریافت نسخه کامل این مقاله فایلهای word و pdf را دانلود نمائید.
با خرید این محصول فایل word و PDF مربوط به این مقاله را دریافت خواهید کرد.
لینک دانلود بیدرنگ پس از پرداخت نمایش داده شده و فایل فشرده مربوط به این مقاله آماده دانلود خواهد بود.
تعداد صفحات: 12 صفحه | حجم فایل: کمتر از 1 مگابایت | فونت استفاده شده: B Zar | به همراه صفحه اول
رمز فایل فشرده: www.4goush.net